Hella S. Haasse (1918-2011) staat zowel in de Canon van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uit 2002 als in de aanvullende Vlaams-Nederlandse literatuurcanon uit 2015. Voor Heren van de thee uit 1992 ontving zij de Publieksprijs voor het Nederlandse Boek. Een Belangrijk boek van een Belangrijke schrijver dient ten allen tijde behoedzaam benaderd te worden. Zeker als er moeilijke woorden in staan.
Heren van de thee bevat twéé soorten moeilijke woorden. Enerzijds bulkt het boek, dat zich afspeelt in Nederlands-Indië, van de termen uit het Soendanees, de volkstaal van westelijk Java. Haasse is zo vriendelijk geweest daarvoor een verklarende woordenlijst toe te voegen. Anderzijds herbergt de roman behoorlijk veel mij onbekende Nederlandse woorden. Ik ben zo vriendelijk geweest daarvoor een verklarende woordenlijst op te stellen, een echte literarische must-read voor alle nabobs en gladakkers die houden van crinolines in velours d’Utrecht en andere bibelots!
De pagina: 11
De zin: “Maar hij had vanaf het eerste ogenblik – dat vergezicht! die groene glans over myriaden boomkronen! – zijn zinnen op Gamboeng gezet.”
Het woord: myriaden
De verklaring: (fig., arch.) talloze menigte
De pagina: 12
De zin: “Vruchtbare grond: de bovenste laag van twee, drie voet diep was rul, klei gemengd met gruis van vulkanisch gesteente.”
Het woord: rul
De verklaring: erg los, weinig samenhangend
De pagina: 13
De zin: “Op het glooiende veld voor de bosrand stonden enkele bomen vuurrood in bloei; kaarsrechte gladde stammen van tientallen rasamala’s staken blinkend af tegen het donkere oerwoud waar hun kruinen zich torenhoog boven verhieven.”
Het woord: rasamala
De verklaring: tot 60 m hoge loofboom van de toverhazelaarfamilie, vooral in de Priangan, die voortreffelijk hout, veelal meubelhout levert
Klinkt tof maar hoe zit het dan met die Priangan: de Priangan of Parahyangan is een bergachtige regio op West-Java. De naam Parahyangan is ontstaan uit het Soendanees en betekent de verblijfplaats van hyangs of goden. Haasse gebruikt in het boek de oudere Nederlandse benaming Preanger.
De pagina: 14
De zin: “Zijn vader had voor hem even buiten de kampoeng een pondok – twee kamertjes en een smal voorhuis – laten neerzetten: een planken vloer op neuten, wanden van gevlochten bamboe, een dak van palmvezels.”
Het woord: neut
De verklaring: (Sur.) ben. voor stenen of houten blokken onder de posten van een houten huis
De pagina: 14
De zin: “Engels pluksel had hij in overvloed.”
Het woord: Engels pluksel
De verklaring: zacht verbandgaas met een gladde en een ruwe kant, om zalfverbanden te leggen
De pagina: 22
De zin: “De bewassing doe ik.”
Het woord: bewassing
De verklaring: het schoonhouden van de kleren
De pagina: 23-24
De zin: “Tot zijn eigen verbazing was hij er herhaaldelijk in geslaagd de kortaf-bevelende toon aan de slaan die hem van andere studenten altijd zo vlegelachtig in de oren klonk; hij had, net als zij, nalatigheden en slordigheden van de ‘ploerterij’ met fikse uitbranders beantwoord, kortom, de gedragslijn gevolgd die jongelui van zijn stand zich ten opzichte van dienstverleners meenden te kunnen veroorloven.”
Het woord: ploerterij
De verklaring: (studentent.) het gezin van de huisbaas van een student
De pagina: 27
De zin: “Er werd gesuggereerde dat men het in de tropen niet zo nauw nam met de usances van grondige kennismaking.”
Het woord: usance
De verklaring: usantie
En wat is dan net zo’n usantie: gewoonte, gebruik
De pagina: 28
De zin: “Voor de hbs’er te Deventer begon de ernst des levens.”
Het woord: hbs’er
De verklaring: leerling van een hbs
En wat is dan net zo’n hbs: hogereburgerschool
De pagina: 31
De zin: “De duvelstoejager van de bemanning had een hard bestaan, maar Willem (zoals hij aan boord genoemd werd), liet zich daardoor niet afschrikken, integendeel!”
Het woord: duvelstoejager
De verklaring: iem. die voor allerlei diensten en ongeregelde werkzaamheden gebruikt wordt
De pagina: 31
De zin: “In hem herleefden eigenschappen van de aristocratische voorouders van zijn moeder, een geboren baronesse Van Wijnbergen.”
Het woord: baronesse
De verklaring: barones
Opmerking: ik had het woord vooral nog niet eerder in deze schrijfwijze ontmoet
De pagina: 32
De zin: “Voorzichtig had hij zijn vader op de hoogte gebracht van de verwarring onder de familieleden en van de ontstemming van oom Van der Hucht, de ‘doyen’.”
Het woord: doyen
De verklaring: voorzitter op grond van leeftijd
De pagina: 34
De zin: “Ai, de nabob!”
Het woord: nabob
De verklaring: (fig.) Europeaan die in Indië schatrijk geworden is
De pagina: 34
De zin: “Man, je hoort bij de Gideonsbende!”
Het woord: Gideonsbende
De verklaring: kleine troep van uitgelezen strijders
De pagina: 36
De zin: “Je vader is volgens mij naar de Oost vertrokken uit dépit.”
Het woord: uit dépit
De verklaring: geërgerd, teleurgsteld
De pagina: 37
De zin: “Als de Holles op het land zijn, dragen ze een gebatikte kain en lopen met gedekt hoofd.”
Het woord: batikken
De verklaring: Indische methode om weefsel in figuren te verven, waarbij telkens het gedeelte dat niet gekleurd moet worden met was wordt bedekt, daarna wordt de stof in een verfbad gedaan
De pagina: 46
De zin: “Een met diens hulp opgestelde circulaire die tot deelname aan de onderneming opriep, deed nu de ronde onder de familieleden in Holland.”
Het woord: circulaire
De verklaring: een door een persoon of lichaam aan verscheidene personen of colleges toegezonden gelijkvormige mededeling
Opmerking: vrijgeleide A39, zoals bepaald in de nieuwe circulaire B65!
De pagina: 48
De zin: “Hij liep naar de jongen toe, die bij het raam stond en tussen de gordijnen door (een stel van filet-kant, een van zware pluche) naar buiten keek, waar de late zon een rij achtergevels verguldde.”
Het woord: filet
De verklaring: netwerk bestaande uit geknoopte mazen, open kant
De pagina: 51
De zin: “In het begin was hij om de haverklap gechoqueerd geweest door de rauwe grappen en snel gewerkte agressie van de mensen met wie hij nu dagelijks te maken had, maar op den duur keek hij door de grove buitenkant heen; hij moest zelfs erkennen dat wat hij op De Atlas zag en hoorde een nuttig tegenwicht vormde voor de beschaafde, ‘genteel’ gedragscode waarmee hij was opgevoed.”
Het woord: genteel
De verklaring: affectedly proper or refined; somewhat prudish refinement; excessively polite
De pagina: 51-52
De zin: “Hij ging daar kijken, en zag tot zijn verrassing te midden van de schaatsenrijders heel wat dames en jonge meisjes, die ondanks hun lange rokken, pelisses en paletots in staat bleken die sport serieus te beoefenen en elegant over het ijs zwierden.”
Het woord: pelisse
De verklaring: A pelisse was originally a short fur trimmed jacket that was usually worn hanging loose over the left shoulder of hussar light cavalry soldiers, ostensibly to prevent sword cuts. The name was also applied to a fashionable style of woman’s coat worn in the early 19th century.
Het woord: paletot
De verklaring: korte overjas, korte mantel
De pagina: 52
De zin: “Hij hoorde dat er een goed schip in het Oosterdok lag, het clipperfregat Telanak dat voor de gerenommerde reders en cargadoors op Java voer.”
Het woord: klipper
De verklaring: ben. voor een tussen 1840 en 1850 in gebruik genomen (het eerst in Noord-Amerika gebouw) type van houten (later ook stalen of compositie)zeilschip met scherpe boeg en in enigszins gestroomlijnde vorm (bekend als snel zeiler en concurrent van de eerste stoomschepen; ook als eerste lid in scheepsnamen om aan te duiden dat het door het tweede lid genoemde schip een klippersteven heeft
Opmerking: Haasse hanteert de Engelse spelling clipper
Het woord: fregat
De verklaring: (in ’t alg.) een schip met drie volgetuigde masten
Het woord: cargadoor
De verklaring: iem. die voor zijn lastgevers schepen bevracht
En wat is dan net zo’n lastgever: persoon die een opdracht of een mandaat geeft
En wat is dan net bevrachten: krachtens overeenkomst een schip, vliegtuig of vrachtauto geheel of ten dele beladen met goederen of personen
De pagina: 53
De zin: “In de zitkamers van zijn familieleden (overal zwaar mahonie- of eikehout, bekleed met trijp en pluche in sombere tinten) herhaalde hij tegenover waardige welwillende ooms en neven en hartelijk-bezorgde tantes en nichten keer op keer bijzonderheden die hij uit brieven van thuis, en mondeling van August vernomen had over zijn vaders onderneming.”
Het woord: trijp
De verklaring: fluweelachtig weefsel bestaande uit een grondweefsel van linnen of katoen en een pool van wol (meestal geitenhaar), ook genoemd: velours d’Utrecht
De pagina: 55
De zin: “Een zoutwaterliefde had op het laatste ogenblik toch nog tot een verloving geleid; zowel de hij als de zij hoopte Rudolf nooit van zijn leven meer te ontmoeten.”
Het woord: zoutwaterliefde
De verklaring: (scherts.) liefde ontstaan tijdens een zeereis of een cruise
De pagina: 55
De zin: “Stortzeeën sloegen bruisend over het schip, een angstwekkende ervaring.”
Het woord: stortzee
De verklaring: hoge zeegolf die over een schip slaat of ertegen breekt en op het schip spat
De pagina: 57
De zin: “Rudolf keek zijn ogen uit naar het straatbeeld: mannen, met een doek om de lendenen geknoopt, een loshangend baadje over het naakte bovenlijf, die manden of kistjes aan een juk torsten; tweewielige karren, met ossen bespannen, en eveneens tweewielige rijtuigjes, meestal getrokken door kleine schonkige paarden, die zijn medelijden opwerkten.”
Het woord: baadje
De verklaring: wijd, loshangend, tot op de heupen reikend jasje, gewoonlijk om de hals sluitend met een opstaande kraag en met ruime mouwen die slechts tot even over de elleboog reiken, van katoen, fluweel of zijde
Het woord: schonkig
De verklaring: met grove beenderen, met zwaar beendergestel
De pagina: 57
De zin: “Wat een merkwaardige huizen!’ zei hij, zich vooroverbuigend om onder de kap van de landauer door te kunnen kijken naar een reeks gevels die zij passeerden.”
Het woord: landauer
De verklaring: vierwielig rijtuig voor vier personen met afzonderlijk beweeglijke voor- en achterkap
Extra wetenswaardigheid: het rijtuig dankte zijn naam aan het feit dat keizer Jozef I van Oostenrijk in een dergelijke reiskoets reed tijdens zijn intocht in Landau in 1704, na de verjaging van de Fransen uit de stad
De pagina: 59
De zin: “Neem de calèche maar.”
Het woord: calèche
De verklaring: licht, vierwielig open rijtuig
De pagina: 59-60
De zin: “In vele voorgalerijen brandden lampen, of, ouderwets maar stijlvol, kaarsenkronen; goudgele glans scheen naar buiten, op de erven en de onderzijde van het loof der reusachtige bomen.”
Het woord: kaarsenkroon
De verklaring: lichtkroon voor kaarsen
En wat is dan net zo’n lichtkroon: kroonkandelaar
En wat is dan net zo’n kroonkandelaar: kroonluchter
En wat is dan net zo’n kroonluchter: hanglamp met vele armen, ook wel in de vorm van een ronde band met afhangende lampjes, of anders gevormd
De pagina: 59-60
De zin: “In een onafgebroken stroom en tegenstroom bewogen calèches, victoria’s en milords en kleine inheemse rijtuigjes rondom het plein.”
Het woord: victoria
De verklaring: vierwielig laag open rijtuig, genoemd naar koningin Victoria
Het woord: milord
De verklaring: (in Ind.) vierwielig rijtuig, een soort van victoria
De pagina: 62
De zin: “Een echte “baar”!”
Het woord: baar
De verklaring: (bij uitbr.) Europeaan die voor het eerst in Indië is
De pagina: 63
De zin: “Tante Holle droeg met kalme waardigheid een zwartzijden japon van ouderwets model, over een crinoline, en ook haar kapsel stamde uit een voorbije periode”
Het woord: crinoline
De verklaring: hoepelrok
De pagina: 63
De zin: “Voor de beminnelijke Caroline voelde Rudolf dadelijk sympathie; eenvoudig en direct in zijn optreden was ook Van den Berg, wat schraal van postuur, met intelligente doordringende ogen achter de glazen van zijn lorgnet.
Het woord: lorgnet
De verklaring: bril met een verende brug die op de neus vastknijpt
De pagina: 66
De zin: “Een flux de bouche had die man!”
Het woord: flux de bouche
De verklaring: radheid van tong
De pagina: 87
De zin: “Onderweg moet je om de zes paal verse postpaarden huren.”
Het woord: paal
De verklaring: afstand tussen twee opeenvolgende mijlpalen; – m.n. op Java vroeger een afstandsmaat van 1506.94 m, en op Sumatra 1851.85 m (later voor beide eilanden bepaald op 1500 meter)
De pagina: 88
De zin: “Hij lag in een groot vierkant bed, onder een klamboe die naar kamfer rook.”
Het woord: kamfer
De verklaring: brosse, kleurloze, doorschijnende en kristallijne stof, door sublimatie verkregen uit kamferolie of kunstmatig bereid, met eigenaardige sterke reuk en hete smaak, gebruikt als middel tegen de mot en in de geneeskunde en als weekmaker in celluloid, chemisch een chiraal, bicyclisch keton behorend tot de groep der monoterpenen
De pagina: 101-102
De zin: “Hij wilde dat zij gezond zou zijn en er lief zou uitzien als Eduard terugkwam, en deed zijn uiterste best haar met behulp van de hem door zijn moeder meegegeven huismiddeltjes af te helpen van een hardnekkige scrofuleuze uitslag.”
Het woord: scrofuleus
De verklaring: betrekking hebbende op, of verband houdende met scrofulose
En wat is dan net scrofulose: tuberculose van de lymfklieren
De pagina: 118
De zin: “Hij werkte daar de aantekeningen en schetsen uit, die hij in het bos gemaakt had; soms waren de bladzijden van zijn boekje zo vochtig geworden door regen onderweg, dat hij zijn schrift en de grillige lijnen van de ‘protuberanzen’ (zijn naam voor de bruikbare stukken grond in uitlopers van het oerwoud) nauwelijks ontcijferen kon.”
Het woord: protuberans
De verklaring: protuberantie
En wat is dan net een protuberantie: ben. voor enigszins roodachtige uitsteeksels van de corona der zon, bij zonsverduisteringen goed waarneembaar, die bestaan uit gloeiende gasmassa’s
De pagina: 121
De zin: “Maar zij ritsten de rijpe bessen zo onzorgvuldig van de takken, dat zij de aanzet tot nieuwe knoppen in de bladoksels vernielden.”
Het woord: bladoksel
De verklaring: de hoek tussen een blad en het stengellid waaraan het bevestigd is
De pagina: 125
De zin: “De oude koffiestruiken die hij op stomp had gesnoeid, stonden er niet slecht bij ondanks onregelmatige bloei en vruchtzetting, en de zaailingen van thee in de proeftuin kwamen aardig op.”
Het woord: op stomp snoeien
De verklaring: zo kappen dat er een stomp overblijft, met de bedoeling nieuwe loten te laten ontwikkelen
De pagina: 127
De zin: “Wanneer hij over zijn land reed, en overal de werkploegen in touw zag, betrapte hij zichzelf op wat hij ‘sanguinisch denken’ noemde: het gaat mij voor een begin al bijzonder goed.”
Het woord: sanguinisch
De verklaring: (fig.) vurig, driftig
De pagina: 129
De zin: “De elfjarige met haar aardige gezichtje en kwieke manieren, die hij op de onderneming van haar ouders had zien rondlopen als een handig huisvrouwtje in de dop, bleek veranderd in een dikke jongedame, nuffig in japonnetjes met onflatteus-gedrapeerde tournure, en ondanks haar veertien lentes als een aanstellerige kletstante, precies het type van het Europese meisje in Indië waar hij een hekel aan had.”
Het woord: tournure
De verklaring: opgevulde drapering om een damesjapon van achteren te doen uitstaan, halve crinoline
De pagina: 131
De zin: “De Nederlandse-Indische Handelsbank had bepaald dat alle hem verleende voorschotten terugbetaald moesten zijn vóórdat hij aanspraak kon maken op dividend of tantième.”
Het woord: tantième
De verklaring: evenredig aandeel in winst of overwinst van een onderneming, toegekend aan commissarissen, directie, personeel enz.
De pagina: 136
De zin: “Nog voor hij iets kon zeggen, liep zij over het pad langs de canna’s naar het huis.”
Het woord: canna
De verklaring: (in ’t bijz.) ben. voor het bloemriet
De pagina: 137
De zin: “Terugkomend uit de badkamer, zag hij Cateau bezig dorre blaadjes te plukken uit de weelderig chevelures in de achtergalerij.”
Het woord: chevelures
De verklaring: (in ’t mv.) ben. voor kamervarens van het geslacht Adiantum
De pagina: 148
De zin: “Hij leest veel, hij is bepaald literarisch aangelegd.”
Het woord: literarisch
De verklaring: (veroud.) literair
De pagina: 159
De zin: “Hij wil mij een bezoek brengen om acces te vragen voor zijn zoon.”
Het woord: acces
De verklaring: (veroud.) toestemming om met een meisje te verkeren
De pagina: 160
De zin: “Al die soesah, om te gaan dansen in de soos!”
Het woord: soos
De verklaring: (verkorting van) sociëteit
En wat is dan net een sociëteit: vereniging voor gezellig verkeer
De pagina: 162
De zin: “Na het vertrek van August bestond zijn gezelschap uit twee jonge brakken uit een nest op Ardjasari, die de plaats innamen van wijlen Tom.”
Het woord: brak
De verklaring: jachthond die lopend wild zoekt en volgt (als ras in talrijke soorten onderscheiden)
De pagina: 163
De zin: ” Op ons achtererf staat een waringin.”
Het woord: waringin
De verklaring: (in Ind.) ben. voor versch. soorten van wurgvijgen die een zeer grote, wijdvertakte kroon ontwikkelen, veelal steunend op luchtwortels (waarbij de oorspr. stam vaak afsterft)
De pagina: 174
De zin: “Dat heb je nu van die waanwijze heertjes, die alles beter menen te weten dan de oudgasten.”
Het woord: waanwijs
De verklaring: zich ten onrechte wijs wanend, resp. uit die waan voortkomend, dwaas aanmatigend
Het woord: oudgast
De verklaring: iem. die lange tijd in Nederlands-Indië vertoefd heeft
De pagina: 187
De zin: Zij had er heimelijk op gerekend wat meubels en bibelots te mogen hebben uit de inboedel van haar schoonouders.
Het woord: bibelot
De verklaring: snuisterij
De pagina: 200
De zin: “Roosegaarde was ab-intestato gestorven.”
Het woord: ab-intestato
De verklaring: bij versterf
En wat is dan net versterf: overgang (van goed) door sterven (van de bezitter)
De pagina: 208
De zin: “Beslopen door afgunst, gemengd met melancholie, luisterde Jenny naar de verhalen over de wedrennen, de feesten, de toiletten van de vrouwen der hogere ambtenaren en militairen, de bendies en américaines en andere elegante rijtuigjes met mooie paarden bespannen, die deze dames eigenhandig menden, de bloemencorso’s en fancy-fairs, de schitterende diners die Eduard Kerkhoven van Sinagar zijn logés en gasten aanbood in een huis dat hij speciaal voor de duur van de races in Bandoeng placht te huren.”
Het woord: bendie
De verklaring: (in Ind.) licht tweewielig rijtuigje getrokken door een paard
Het woord: américaine
De verklaring: bepaald type rijtuig
Het woord: fancy-fair
De verklaring: verkoping van vrijwillig afgestane voorwerpen voor een liefdadig doel
De pagina: 220
De zin: “Dat is nu eens geen present-kaasje maar een veelbelovende jongeman.”
Het woord: presentkaasje
De verklaring: (in Ind.) iemand die door een machthebbende in Nederland naar Nederlands-Indië werd gezonden om hem daar aan een (voor hem te hoge) positie te helpen en derhalve in Nederlands-Indië ongewenst was
Opmerking: Haasse gebruikt wellicht een oudere schrijfwijze
De pagina: 227
De zin: “Van grote groene citrusvruchten fatsoeneerden zij waterwieltjes met schoepen, die klosjes dreven.”
Het woord: schoep
De verklaring: elk van de schuine borden op de omtrek van een schep-, water- of turbinerad
Het woord: klos
De verklaring: spoel
De pagina: 228
De zin: “Samen met de honden (zij hadden er in de loop der jaren talloze, groot en klein, ‘ras’ en ‘gladakkers’) gingen zij achter loewaks en ratten aan.”
Het woord: gladakker
De verklaring: (in Ind.) hond die aan niemand toebehoort
De pagina: 241
De zin: “August had voor vaders dood al vierhonderdzeventig gulden, en daarna vijfhonderd gulden, plus dadelijk tien procent van de winst, plus emolumenten, en anderen krijgen ook meer dan ik, ’t zij in salaris, ’t zij in emolumenten, en bovendien genieten zij tantième zodra er exploitatie-winst is.”
Het woord: emolument
De verklaring: ongeregelde bijkomende verdiensten boven de vaste aan een ambt verbonden beloning
De pagina: 242
De zin: “Ik sta tegenover een parti-pris van Henny.”
Het woord: parti-pris
De verklaring: vooringenomenheid
De pagina: 269
De zin: “Zij noemt zich daar te ‘bedaagd’ voor.”
Het woord: bedaagd
De verklaring: niet jong meer, van rijpe leeftijd (en daardoor rustig, kalm, weloverwogen; ook met de bijgedachte van saaiheid) (minder sterk dan bejaard)
De pagina: 272
De zin: “In Edu heb ik soms iets herkend van jouw angsten en chimères.”
Het woord: chimère
De verklaring: droombeeld, hersenschim
De pagina: 280
De zin: “De volgende ochtend maakte zij zich, mét haar vader, ongerust over haar moeder die in morose stemming in het hotel achtergebleven was.”
Het woord: morose
De verklaring: somber, droefgeestig, gemelijk, knorrig
De pagina: 289
De zin: “In lange nachten, als hij niet slapen kon, had hij in bijbelse zin ‘zijn nieren geproefd’.”
Het woord: proeven
De verklaring: op waarde onderzoeken, keuren
En wat zegt de bijbel daar dan exact over: Jer. 11:20 “de Heer die hart en nieren proeft”
De pagina: 290
De zin: “Zij wilde gaan vertalen, ‘speldengeld’ verdienen, zoals zij het ironisch noemde, reisbeschrijvingen en actuele beschouwingen van moderne Franse en Engelse auteurs opzenden naar de grote Indische dagbladen, en zij had hem kwalijk genomen dat hij haar op een omslachtige manier, als het hem een vaag-bekende persoon betrof, bij de redactie van de Java-Bode had aanbevolen (mevrouw X, die anoniem wenst te blijven, en voor zij iets instuurt wil weten welk honorarium zij verwachten kan).”
Het woord: speldengeld
De verklaring: toelage voor allerlei kleine uitgaven aan een vrouw (van haar man of haar ouders)
Zo, nu heb ik wel een lekker kopje thee verdiend!
